آشنایی با سیستم اندوکرین (دستگاه غدد درون ریز)

آشنایی با دستگاه های حیاتی انسان

جسم انسان از اندامها ، سلولها و سیستم های پیچیده و مختلفی آفریده شده و تا امروز علم بشر با وجود پیشرفت و در دست داشتن ابزارهای نوین و تجهیزات کامل هنوز قسمتهای زیادی از این کهکشان عظیم (جسم انسان) ناشناخته باقی مانده . امید است تا در آینده با کاوشهای فراوانی که پیرامون جسم انسان جهت یافتن راه حل مسائل و معما های پیچیده ، مثل اعتیاد صورت میگیرد ، شناخت کاملتری از این کهکشان عظیم پیدا کنیم .
در امر درمان اعتیاد و حتی گرایش به آن دستگاه عصبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به عنوان مرکز فرماندهی در جسم انسان تمامی سلولها و اندامهای دستگاههای حیاتی دیگر تحت فرمان این مرکز میباشند .

قبل از آنکه به موضوع اصلی که دستگاه عصبی انسان میباشد برسیم لازم است تا شناخت کمی نسبت به سایر دستگاه های حیاتی انسان پیدا کنیم زیرا جسم انسان مانند ماشینی میباشد که تمام قطعات آن با یکدیگر ارتباط دارند و اگر یکی از قطعات دچار مشکلی شود سایر قطعات نیز قادر به انجام وظایف خود نیستند . به همین دلیل به شناخت نسبی سایر دستگاه های حیاتی انسان می پردازیم .

1) دستگاه غدد درون ریز (اندوکرین) (Endocrine system)

این دستگاه شامل غدد یا بافت هایی است که ترشحات تحریک کنندۀ غدد یا بافت های دیگر را به درون خون تراوش میکنند . سیستم اندوکرین مواد خاصی به نام هورمون ترشح میکند . هورمون یک کلمۀ یونانی است و معنی آن (من بر می انگیزم) است . دستگاه درون ریز نقش اساسی در کار کرد طبیعی دستگاه های دیگر و تنظیم فعالیت آنها دارد . هر گونه کم کاری یا پر کاری هریک از اجزای این سیستم موجب اختلال یا بیماری اعضای دیگر میشود . به طور کلی هماهنگی و یکپارچگی فعالیت بافت های مختلف تحت کنترول دستگاه عصبی و مواد شیمیایی دیگری به نام هورمونها است که به وسیلۀ سلولهای دستگاه درون ریز ساخته و آزاد می شوند .

هدف هورمونها ممکن است سلول ، بافت ، اندام ، و یا کل موجود زنده باشد . هورمونها دارای گیرنده های اختصاصی در سلولهای هدف هستند . مزیّت گیرنده ها در این است که به غلظت های بسیار اندک هورمون پاسخ میدهند . هورمونها در کارکرد های مختلف بدن از قبیل تولید مثل ، تکثیر ، رشد ، متابولیسم ، تنفس و بطور کلی در حفظ ثبات بدن نقش دارند .

دستگاه اندوکرین (درون ریز) از چندین غده پراکنده در سر تا سر بدن تشکیل شده است . این غدد از یک نوع سلول یا ترکیبی از سلولها بوجود آمده اند .

بر خلاف غدد برون ریز (اگزوکرین) Exocrine glands که ترشحات خود را بوسیلۀ مجرا خارج میکنند (مانند غدد عرق) ، غدد درون ریز محصولات اختصاصی خود یعنی هورمونها را وارد بافت خونی میکند و هورمونها به وسیلۀ عروق خونی به قسمتهای مختلف بدن حمل میشوند .

غده هایی مثل هيپوفيز ، فوق کلیه و تیروئید اعضایی هستند که تنها کارکرد آنها تولید هورمون های اختصاصی است. سایر اعضا و بافت ها مثل تخمدان ها، بیضه ها، قلب و کلیه ها نیز حاوی سلول های تولید کننده هورمون هستند . اکنون به هر یک از این غدد جداگانه میپردازیم :

1) غده هيپوفيز (Hypophysis) و هيپوتالاموس (Hypothalamus) :

غده هيپوفيز به عنوان ( غده رئیس ) شناخته میشود، چون هورمون هایی را تولید میکنند که بافت درون ریز واقع در سایر غده ها و اعضا را تحریک و کنترول میکند . همچنین هورمون هایی را ترشح میکند که رشد بدن ، حجم ادرار و انقباض رحم را در طول زایمان کنترول میکنند .

هيپوفيز غده کوچکي است در زير مغز و درون حفره استخوان شب پره که 0/5 تا 1/5 گرم وزن دارد.

اين غده شامل دو قسمت است : بخش قدامي و بخش خلفي .

بخش قدامي (جلویی) :
اين بخش ساختمان غده اي دارد و آدنو هیپوفیز(Adeno hypophisis) نامیده می‌شود که مهمترین و بزرگترین قسمت هیپوفیز است . این بخش قدامی در انسان 70 درصد وزن غده را تشکیل می‌دهد و محل سنتز و ترشح چندین هورمون است که بیشتر عمل تحریک و تنظیم ترشحات سایر غدد درون ریز را به عهده دارند و به همین جهت آنها هورمونهای محرک (Stimulating hormone) می‌نامند . هورمون پرولاکتین یا لاکتوژن و هورمون رشد یا ( سوماتوتروپین هورمون ) ، از مهمترین هورمونهای بخش قدامی هیپوفیز هستند.

بخش خلفي (پسين) :
بخش خلفی که به هیپوتالاموس مربوط است و نورو هیپوفیز (Neuro hypophisis) نامیده می‌شود. این بخش ، ساختمان غده‌اي ندارد ، بلکه بخشي از دستگاه عصبي است و از اجتماع يک‌ سري آکسون (1) تشکيل شده است . اجسام سلولي (2) اين آکسون‌ها در هيپوتالاموس مغز قرار دارند .

دو هورمون هيپوفيز پسين عبارتند از :
هورمون آنتي ديورتيک (به معناي ضد ادرار يا کم‌کننده ادرار که موجب افزايش بازجذب آب توسط نفرونهای کلیه مي‌شود)
هورمون اکسي توسين (به معناي تسهيل کننده زايمان به وسيله تحريک انقباض ماهيچه‌هاي رحم شده و موجب تحريک ترشح شير از غده‌هاي شيري میگردد)

اين هورمون ها در جسم سلولي نورون‌هاي هيپوتالاموس ساخته مي‌شوند و سپس از راه آکسون‌ها به هيپوفيز پسين مي‌آيند و از آنجا به خون مي‌ريزند . پس در عمل، هيپوفيز پسين وظيفه‌اش ذخيره‌سازي و ترشح اين هورمون‌ها است و ساختن آنها در نورون‌هاي (سلول هاي عصبي) هيپوتالاموس صورت مي‌گيرد.

هورمون‌هاي 7 گانه هيپوفيز :

1)هورمون رشد :
هورمون رشد باعث افزايش متابوليسم سلول‌هاي بدن و رشد طولي و قطري استخوان‌ها و باعث افزايش قد مي‌شود. در ضمن هورمون رشد موجب سوخت و ساز 4 گانه یا سوخت و ساز ( پروتئين‌ها ، کربوهیدرات ها (قندها) ، چربیها ، مواد معدنی ) در بدن میشود .

2)هورمون محرک تيروييد :
موجب فعاليت غده تيروييد مي‌شود.

3)هورمون پرولاکتين :
اين هورمون سبب رشد پستان‌ها طي بارداري و ترشح شير پس از زايمان مي‌شود. اين هورمون روي سلول‌هاي غدد شيري اثر مي‌گذارد و سبب ساخته شدن شير و ترشح آن به درون کيسه‌هاي شيري مي‌شود. با تولد نوزاد، بلافاصله ترشح لاکتوژن در خون افزايش مي‌يابد و شيرسازي آغاز مي‌شود.

خروج شير از پستان مادر يکي دو روز بعد از تولد بچه شروع مي‌شود و اين تاخير در اثر افزايش تدريجي لاکتوژن در خون و زمان لازم براي تاثير آن بر سلول‌هاي شيرساز پستان است. ترشح لاکتوژن تا زماني که طفل از پستان شير بخورد ادامه خواهد داشت.

4)کورتيکوتروپين :
اين هورمون باعث افزايش ترشح هورمون‌هاي مترشحه از قشر غدد فوق کليوي مي‌شود.

5)هورمون محرک جنسي :
FSH و LH که هر دو هورمون‌هاي محرک جنسي محسوب مي‌شوند.

6)هورمون‌ اکسي‌توسين :
باعث انقباض عضلات رحم و مجاري شيري پستان‌ها مي‌شود.

7)هورمون آنتي ديورتيک :
موجب جذب آب و املاح از لوله‌هاي جمع‌کننده ادرار در کليه‌ها مي‌شود .

هيپوتالاموس :
بخشی از مغز است که با غده هيپوفيز ارتباط دارد و با کمک هیپوفیز دستگاه عصبی را به دستگاه غدد درون ریز متصل مینماید .

هيپوتالاموس، هورمون هایی به نام عوامل آزاد کننده releasing factors را ترشح میکند که کارکرد هیپوفیز را کنترول میکنند و به عنوان رابط بین دستگاه های عصبی و غدد درون ریز است . هیپو تالاموس دقیق ترین ، هوشمند ترین و کوچک ترین آزمایشگاه دنیا میباشد که خداوند در بدن انسان قرار داده این غده در تمام مدت روز و شب خون انسان را آزمایش کرده و هر کمبود یا افزایش مواد را در خون تشخیص میدهد و با برقراری ارتباط با غدد یا دستگاههای حیاتی دیگر ، واکنش یا پاسخ لازم جهت پایداری و ثبات بدن بوجود می آید به عنوان مثال اگر آب بدن کم شود این غده تشخیص میدهد و فوری انسان احساس تشنگی میکند یا اگر میزان قند خون افزایش یابد فوری تشخیص میدهد و دستگاه عصبی فرمان تولید انسولین را به لوزالمعده میدهد .

به طور کلی هیپوتالاموس مرکز اعمال غریزی است ، مانند احساس گرسنگی، سیری، تشنگی، تنظیم دمای بدن، تنظیم فشار خون، رفتارهای هیجانی مثل خشم و ترس و اضطراب و نیز عاطفه .

گردآوری: رضا فراهانی
منبع: وبلاگ لژیون علی خدامی رفرنس : سایت های پزشکی رشد و ویکی پدیا ، سایت دکتر صحرایی